زبان فارسی پیوند دهنده اندیشه ها در قفقاز

به گزارش بریونی به نقل از خبرگزاری ایرنا، مرتضی رضوانفر در وبینار بناهای کتیبه دار قفقاز با اشاره به شهر دربند در روسیه امروزی که زمانی، شمالی ترین شهر ساسانیان بود، اظهار داشت: در تاریخ آمده است که خسرو انوشیروان (پادشاه سلسله ساسانیان/ ۵۳۱ تا ۵۷۹ میلادی) به دستور پدرش (قباد ساسانی)، هزاران نیرو و خانواده های آنها را به این منطقه برد تا دیواری ۴۰ کیلومتری با کارکرد دفاعی بسازند و ضمن راه اندازی یک حصار دور شهر، در آنجا بمانند و زندگی کنند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی با اشاره به دژ معروف شهر دربند با نام نارین قلعه، گفت: این قلعه سال ۲۰۰۳ میلادی در لیست یونسکو ثبت جهانی شد. در بین معیارهای ثبت این اثر در یونسکو، به ساسانی بودن معماری قلعه نیز اشاره شده و یادآوری شده است که این بنای ساسانی، به مدت ۱۵۰۰ سال کارکرد دفاعی داشته است. برای اینکه اقوامی که قرون بعد به آنجا رفتند نیز آنرا مرمت و از آن استفاده کردند.
این پژوهشگر تصریح کرد که دست کم دو کتیبه فارسی و ۳۲ کتیبه پهلوی در نارین قلعه و دیوارهای آن وجود دارد که اغلب این کتیبه ها را معماران نوشته اند.
شعری که نخ تسبیح اندیشه ها است
رضوانفر گفت: زبان فارسی در طول تاریخ، گاه نقش نخ تسبیحی را ایفا کرده است که با آن، می توان رد پای شباهت های فرهنگی را یافت. بطورمثال بالای سردر بناهایی در شهرهای دربند در روسیه، باکو در جمهوری آذربایجان، کابل در افغانستان، پیشاور در پاکستان، راولپندی در هند، می توان این بیت «گشاده باد به دولت همیشه این درگاه / به حق اشهد ان لا اله الی الله» را مشاهده کرد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی با اشاره به این که فقط در شهر ابیانه در ایران، ۱۲ سردر با این شعر را شناسایی کرده است، تصریح کرد: سردرِ یک بنا، پیشانی و نماد ایدئولوژی صاحب آن بنا است و به همین دلیل، شعری که در گستره ای بزرگ از جغرافیای تمدن های آن روز روی سردرها استفاده می شد، هم شباهت های فرهنگی را نشان میدهد و هم حاکی از نقش زبان فارسی بعنوان نخ تسبیه این باورها و فرهنگ ها است.
شعر فارسی به مثابه زبان دین
رضوانفر در بخش دیگری از سخنان خود، به نقش زبان فارسی در باورهای دینی مسلمانان در کشورهای مختلف پرداخت و درباره منطقه قفقاز اظهار داشت: در صورتیکه خطاطی های محراب ها در مساجد ایران بطور معمول به زبان عربی است، در خیلی از مسجدهای قفقاز، ما شاهد حضور ادبیات فارسی در محراب هستیم.
وی اضافه کرد: اصولا دو عنصر در مساجد قفقاز قابل توجه است؛ نخست، شعر محتشم کاشانی (باز این چه شورش است...) و دوم، نشان شیر و خورشید که البته از این نشان بعنوان نماد اسدالله امام علی (ع) و ذوالفقار (شمشیر امام) استفاده شده است. همین طور روی آرامگاه ها و سنگ مزارها که از عناصر مقدس بصری هستند نیز در منطقه قفقاز شاهد حضور برجسته شعر فارسی هستیم.
نمادهایی از ادامه اندیشه ایرانی
رضوانفر با نمایش تصاویری از مسجدی در ماخاچ قلعه پایتخت جمهوری داغستان، توضیح داد: روی این مسجد که ۹۰ سال بعد از الحاق منطقه به قلمروی روس ها تولید شده است، همچنان کتیبه هایی با نام شاهان ایرانی وجود دارد. البته برخی گروههای تندرو در منطقه، عمدا نام شاهان ایرانی را با سنگ زده اند تا این ادامه اندیشه و وابستگی فکری، مشخص نباشد.
این استاد مردم شناسی با اشاره به قحطی نیمه دوم قرن نوزدهم در ایران، اظهار داشت: در این دوره، گروه هایی از ایرانیان از مناطق مختلف به منطقه قفقاز مهاجرت کردند. به همین دلیل، در شهرهای مختلف، مانند دربند، ماخاچ قلعه، ولادی قفقاز، آستاراخان، قیزلار و... بناهایی با نام مسجد ایرانیان وجود دارد. همین طور در ماخاچ قلعه، آرامگاه ایرانیان را دیده می شود که روی سنگ مزارها، با عباراتی مانند ایرانی و سرابی، زنجانی، اردبیلی، قزوینی و... توضیح داده شده است که اصلیت این فرد(متوفی) به کدام منطقه از ایران متعلق می باشد.
رضوانفر با اشاره به روستاهایی که با نام ایران در داغستان و قفقاز وجود دارد، اظهار داشت: در روستایی به نام پرشیا، اهالی روستا خودرا آذربایجانی و گیلانی می دانند و در زمان بازدید ما از آنجا، فردی به نام سید مازندرانی کدخدا بود که می گفت «اصلیت گیلانی دارد.»
روستاهای جالقان و میتاقی / اوستیا، ایرانی تباران قفقاز
رضوانفر با اشاره به دو روستای همجوار شهر دربند، اظهار داشت: این دو روستا، جالقان و میتاقی نام دارد. ساکنان این دو روستا می گویند «از نسلی هستند که خسرو انوشیروان با خودش به این منطقه آورده بود»؛ اهالی میتاقی معتقدند به زبان قرن ششمی سخن می گویند و جالقانی ها نیز براین باورند که به شکلی از زبان پهلوی که در قرن دوم رایج بود، صحبت می کنند. حتی برخی ترانه هایی که مادران و مادربزرگ ها در این منطقه برای کودکان می خوانند، بسیار به ترانه های نام آشنا در ایران شبیه است و فقط بعضی واژگان آنها متفاوت است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی با اشاره به جمهوری خودمختار اوستیا گفت: مردم اوستیا به منطقه خود ایرستون و به زبان خود که شاخه ای از زبان های ایرانی است، «ایرونی» (Ironi) می گویند. در شمال این منطقه نیز روستای ایران وجود دارد. همین طور بلندترین کوه اوستیا البرز است که با تلفظ محلی البروس (ارتفاع ۵۶۴۲ متر) گفته می شود. برخی براین باورند که «آریایی ها از نزدیکی همین کوه البرز در اوستیا تقسیم شدند به مناطق مختلف کوچ کردند.»
کتیبه های ایرانی در باکو
رضوانفر با اشاره به ایچری شهر که بافت قدیم باکو در جمهوری آذربایجان که ارگ باکو نیز نامیده می شود، اظهار داشت: از سردرِ این مجموعه که ثبت جهانی شده است تا داخل آن، کتیبه های فارسی را مشاهده می شود. کتیبه های این مجموعه، به دوره های مختلف تاریخ مربوط است. در مسجد جمعه این شهر نیز فرمان شاه عباس صفوی (سلطنت ۹۶۵ - ۱۰۰۷ هجری شمسی) برای عفو مالیاتی باکو دیده می شود. چندین کتیبه فارسی با خط نسخ، ثلث و خطوط دیگر مربوط به شاه طهماسب صفوی (سلطنت ۹۳۰–۹۸۴ هجری قمری) ، اولجایتو خدابنده (هشتمین سلطان ایلخانان/۷۰۳ تا ۷۱۶ ه. ق) هم در همین مسجد وجود دارد.
وی توضیح داد: کمی پایین تر از مسجد جمعه در مجموعه ایچری شهر، کاخ شروان شاهان دیده می شود که ۷۰۰ قطعه کتیبه که از قعر دریای مازندران کشف شده، در آن نگهداری می شود. که به نظرم این تکه کتیبه ها احیانا نوعی طلسم بوده اند؛ چون خط بسیار زشتی دارند، برخی نمادها مانند انسان، گاو و دیو روی آنها دیده می شود و از کنار هم قراردادن آنها نمی توان به هیچ جمله معناداری رسید. روی برخی کتیبه ها هم نام هایی مانند فریبرز، منوچهر و... مشاهده می شود. محراب مسجد بیگلر و نیز آتشگاه باکو از دیگر اماکنی است که کتیبه های فارسی روی آن دیده می شود.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی با برشمردن کتیبه های فارسی در مناطق نارداران و گنجه، اظهار داشت: در شهر بردعه پایتخت تاریخی اران، مقبره ای وجود دارد که اهالی محل، آنرا به نوشابه خانم منتسب می کنند. نوشابه خانم، همان کسی است که در شاهنامه فردوسی هم وصف او آمده است. هرچند بنظر می رسد بنای مقبره به دوره سلجوقیان مربوط باشد.
وی اضافه کرد: مقبره بهمن میرزا، پسر عباس میرزا (از شاهزادگان قاجار و فرزند فتحعلی شاه) هم کنار آرامگاه نوشابه خانم قرار دارد و روی آن، این بیت از فردوسی نوشته شده است: «اگر سال گردد فزون از هزار / همین بود خواهد سرانجام کار»
کتیبه های فارسی در نخجوان
رضوانفر با برشمردن کتیبه های فارسی در جمهوری خودمختار نخجوان، اظهار داشت: نگین معماری نخجوان، آرامگاه مومنه خاتون (عروس سلجوقی) است که ۲۳ متر ارتفاع دارد و بالای آن با خط کوفی نوشته شده است: «ما بگردیم پس بماند روزگار / ما بمیریم این بماند یادگار»
وی اضافه کرد: در مسجد جامع نخجوان هم کتیبه ای فارسی وجود داشت که به اسم مرمت به موزه برده و جایش روی مسجد پر شده، همین طور در غار معروف به اصحاب کهف هم کتیبه ای فارسی درباره اقدامات حاکم محلی وقت دیده می شود. در مسجد جامع شهر اردوباد، کتیبه شاه عباس در خصوص معافیت مادام العمر اهالی اردوباد از مالیات وجود دارد. چون اهالی اردوباد در مقابل حمله های عثمانیان مقاومت می کردند و دو بار توسط عثمانیان قتل عام شده بودند، شاه عباس به خاطر ارادت و وفاداری اهالی محل به ایران، این منطقه را برای همیشه از مالیات معاف کرد.
رضوانفر با اعلان اینکه «در قبرستان ملک بهرام اردوباد نیز سنگ مزارهایی به فارسی وجود دارد»، ابراز امیدواری کرد که از کتیبه های فارسی مسجد گوهریه در شهر شوشی محافظت گردد.
قدیمی ترین نشان اسدالله در ارمنستان
رضوانفر با برشمردن کتیبه های فارسی مساجد ارمنستان، اظهار داشت: مسجد کبود، محراب هایی برای شیعیان و سنی ها دارد که روی هر دوی آنها متون فارسی درج شده است. همین طور شعر محتشم کاشانی (۹۰۶-۹۰۵ هجری قمری) در حسینیه این مسجد می توان دید.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی اظهار داشت: در روستایی در ارمنستان، مسجدی وجود دارد که بنای آن حالا درون باغچه یک خانه واقع شده است و پیرزنی که مالک این خانه بود، به فرزندانش وصیت کرده بود که از این مسجد مانند یک کلیسا محافظت کنند. درون این بنا، اسامی الله، محمد (ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) دیده می شود و تصویر شیر با شمشیر ذوالفقار در دست و سال ساخت (۶۶۱ ) درج شده است. با توجه به این که سال ۶۶۱ به دوران پیش از صفویان و به عصر ایلخانان مربوط است، می توان گفت تاریخ شیر (اسدالله) و شمشیر (ذوالفقار) به دوران قبل از صفویان نیز برمی گردد.
وبینار بناهای کتیبه دار قفقاز با همت گروه مطالعات و حفاظت معماری و شهری ایران دانشگاه تهران و با همکاری انجمن علمی مطالعات معماری ایران دانشگاه تهران انجام شد.